30 Nisan 2014 tarihinde Dünya Çerkes Birliği (DÇB) hem Rusya hem de Türkiye’de yaşayan Çerkesler arasında ciddi tartışmalar yaratan bir girişimde bulundu.¹ Meselenin daha doğru algılanabilmesi açısından öncelikle bu girişime kısaca bir göz atmakta fayda var.

Proje 17 Ocak 2014 tarihinde Rusya Federasyonu Devlet Başkanı tarafından yayınlanan bir kararnameye göre düzenlenen hibe programı kapsamında hazırlandı. Kar amacı gütmeyen, sivil toplum kuruluşlarına yönelik program “sosyal önemi olan projelerin ve insan ve yurttaş haklarının ve özgürlüklerinin korunmasına yönelik projelerin desteklenmesi” amacıyla başlatılmıştı.²

Projenin başlığı tam olarak şöyle: “Информационное противодействие этноцентристской идеологии в сети Интернет” (укрепление толерантных отношений между народами России в Северо-Кавказском регионе путем противодействия пропагандистской деятельности националистических организаций).” Türkçesiyse, “İnternette etnik merkezci ideolojiyle bilgi aracılığıyla mücadele (milliyetçi organizasyonların propaganda faaliyetlerine karşı Rusya’nın Kuzey Kafkasya bölgesinde yaşayan halklar arasındaki hoşgörülü ilişkilerin güçlendirilmesi).

Etnik merkezci ideolojiye ve milliyetçiliğe karşı mücadele amacını taşıyan böyle bir projeyi desteklemek demokrasiye inanan, halkların kardeşliğine ve eşitliğine inanan herkes için bir zorunluluktur herhalde. Fakat DÇB’nin bugüne kadarki söylem ve eylemlerine bakıldığında tam da bu zorunluluk nedeniyle DÇB’nin bir başka manipülasyon peşinde koştuğunu düşünmek için pek çok neden var gibi görünüyor.

Konunun DÇB boyutuna girmeden önce etnik merkezcilik (etnosentrizm) meselesine bakmakta fayda var. Etnik merkezcilik yalın bir ifadeyle “öteki” etnik grupları kendi kültürel standartlarına göre değerlendirmek ve başkalarından sadece farklı değil onlardan üstün olduğunu düşünmek anlamına gelir. Örneğin, akraba evliliği meselesinin toplumdan topluma farklılıklar gösteren sosyal bir uygulama meselesi olduğunu görmeden, akraba evliliği yapmanın “kötü”, Çerkeslerde olduğu gibi yapmamanın “iyi” olduğunu düşünmek gibi. Öte yandan, bu durumun aynı zamanda kültürel devamlılığın ya da grup bütünlüğünün sağlanmasında da önemli işlevi olduğu muhakkak.

Hiçbir haliyle pek de matah bir şey olmayan etnik merkezciliği daha da vahim kılan ise ayrımcılıkla ilişkisi. Özellikle mekânsal mobilizasyonun çok arttığı modern toplumda yabancı karşıtlığıyla (zenofobi) birleşen etnik merkezcilik yüksek bir şiddet potansiyelini içinde barındırır. Dünyanın her yerinde yabancı düşmanlığından kaynaklı bireysel ve kitlesel ölüm olaylarını düşündüğümüzde bu ayrımcılığın gelebileceği boyutları daha net görebiliriz.

Şimdi gelelim asıl konumuz DÇB ve ilgili projesine… Öyle görünüyor ki DÇB etnik merkezcilikle mücadele etmeye karar vermiş. Bu mücadeleden kasıt ise internette yayılan Çerkeslerle ilgili kimi yanlış, çarpıtılmış bilgilere karşı girişim. Bu bilgilerin kaynağının da etnik merkezci ideolojiye sahip Çerkesler tarafından yönetilen siteler olduğunu düşünüyor. Ama acaba gerçek bu mu?

Soçi şehrinin resmi web sitesinde Soçi tarihiyle ilgili şu bilgiler yer alıyor³:

“Rus birlikleri gelmeden önce Çerkesler yaşamıştır. Bazı seyyahlar bunlardan eli kanlı korsanlar olarak bahsetmekte ve Bizans vakanivüsleri bunları Saçi’nin doğu sakinleri olarak adlandırmaktadır. Bu isim İngilizce telaffuz kurallarına göre okunmuş ve Saşi ya da Saçi olarak telaffuz edilmiştir. Böylece Ubıh kabilesinin, nehrin ve bütün bölgenin adına kaynaklık etmiştir. Rus İmparatorluğu Türkiye’yle köle ticareti ve insan kaçakçılığı ilişkisi içindeki yerel halk olan Şapsığların serbest yaşamasına izin vermemiştir. 1838’den itibaren karaya çıkan deniz kuvvetleri Soçi tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. Eski surlar dağlılardan kalmadır. Bunların yeri bütün Rusya ve farklı yerlerden gelenlerce doldurulmuştur.” (web sitesine 02.03.2013 tarihinde erişilmiştir.)

Bu metin etnik Rus milliyetçiliğinin Rusya devlet organlarına ne kadar derinden nüfuz ettiğinin çok güzel bir göstergesidir. Çerkes diasporasının bütün itirazlarına rağmen DÇB’nin büyük bir pişkinlikle destelediği 2014 Soçi Kış Olimpiyatlarının gerçekleştiği soykırım şehri Soçi’nin resmi web sayfasında Çerkesler “eli kanlı korsanlar” olarak tanımlanmaktadır. Elbette kimileri bunun “bazı seyyahların sözleri olarak aktarıldığını” anında fark edeceklerdir. Bu doğru ama düşündürücü olan seyyahlardan Çerkeslerle ilgili yapılan tek alıntının bu olmasıdır.

Devamı ise daha vahim. Çerkeslere, 19. yüzyılda etnik ayrımcılığın en yıkıcı, en yoğun şiddet içeriğine sahip şekli olan soykırımın uygulanmış olması “yerel halkın Türkiye’yle köle ticareti ve insan kaçakçılığı ilişkisi içinde olmasıyla” gerekçelendirilmektedir. Ve soykırımla birlikte Soçi tarihinde temiz bir sayfa açılmış olmasına vurgu yapılmaktadır.

Tek başına bu örnek ve DÇB’nin Soçi olimpiyatları konusunda, ilgili herkesçe bilinen söylemleri ile Soçi karşıtı muhalefeti manipüle etmeye yönelik faaliyetleri yukarıda anılan projeyle ilgili ciddi soru işaretleri ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Özelde Kafkasya’da, genelde ise Rusya Federasyonu’nda milliyetçi hareketlerin ivme kazanmasının nedeni Rusya Federasyonu’nun merkeziyetçi, baskıcı, İmparatorluk bakiyesi halkları yok sayan ve günbegün artan faşizan uygulamalarıdır. Bütün bunları görmezden gelerek, kendi coğrafyasındaki etnik sorunların kaynağının kendisi dışındaki organizasyonlar olduğu görüntüsünü yaratmak hedef saptırmaktan, Rusya Federasyonu’nun bütün hücrelerine kadar sinmiş etnik merkezci ideolojisini hasıraltı etmekten başka bir şeye hizmet etmeyecektir.

^ 1 http://grants.oprf.ru/grants2014-1/zhurnal/rec4350/

^ 2 http://grants.oprf.ru/grants2014-1/

^ 3 http://english.sochiru.ru/o-gorode/istoriya-sochi

ДАХ-р сыт Зезыхуэр?

Дунеипсо Адыгэ Хасэр (ДАХ) апрелым и 30-м 2014 гъэм Хэкуми Тыркуми щыпсэу Адыгэхэр зыгъэп1ейтея зы 1уэхум яужь ихьащ.¹ 1уэхур зытетыр нэхь тэрэзу къыдгуры1уэн щхьэк1э пэщ1эдзэу 1уэхум и къежьэп1эм зэ хэплъыхьын хуейщ.

ДАХ-м 2014-м, январым и 17-м Урысей Федерацэм и Президентым и 1эпэ зыщ1элъ зы унафэм тет фондым ек1уу зы проект игъэхьэзыращ. Ахъшэ 1уэху зезмыхуэ, сивил организацэхэм папщ1э къырагъэжьа мы программэр зыхуэунэт1ар «социалнэ лъэныкъуэк1э нэхьыщхьэ проектхэр ик1и цыхубэмрэ хэкуэгъухэмрэ я хьэкъхэмрэ я хуитыныгъэмрэ хъумэным хуэунэт1а проектхэм щ1эукъуэныращ.»²

Проектым и ц1эр мырдыдэращ: “Информационное противодействие этноцентристской идеологии в сети Интернет” (укрепление толерантных отношений между народами России в Северо-Кавказском регионе путем противодействия пропагандистской деятельности националистических организаций)”. Етноцентрист идеологиемре национализмэмрэ пэщ1эувэным хуэунэт1а мыхуэдэ зы проектым дегъэщтэныр, дэ1ыгъыныр демократиер зи ф1эщ хъу, лъэпкъхэм я зэкъуэшыныгъэрэ я зэхуэдэныгъэрэ зи ф1эщ хъу ц1ыху псоми я къалэн хъун хуейуэ къысщохъур. Ауэ, ДАХ-м иджы къэсыху жи1ахэмрэ ищ1ахэмрэ деплъымэ а къалэн зи гугъу тщ1ам езыдыдэм къыхэк1ыу, ДАХ-р нэгъуэщ манипулацие 1уэху гуэр яужь ихьауэ къытщызгъэхъун щхьэусыгъуэ куэд щы1эщ.

1уэхум и ДАХ лъэныкъуэм дыхэмыхьэ япэ етноцентризмыр зи1исым зэ деплъмэ нэхъыф1щ. Етноцентризмыр к1эщ1у жыт1эмэ «адрей» етник» гупхэр езым и псэук1эм еплъытэурэ къэхутэн ик1и нэгъуэщ1хэм емыщхь къудейуэ ахэм нэхърэ нэхъ лъагэу къэлъытэныращ. Псалъэм папщ1э, блъагъэхэр зэрышэжыным лъэпкъ шхьэхуэхэ къэс зэзыхъуэк1 зы ц1ыху зыхэтык1э щхьэхуэм уемыплъу, я благъэ къэзышэж лъэпкъхэм “1ей”, адыгэхэм хуэдэу къэзмышэжхэм «ф1ы» ящ1у къэлъытэным хуэдэ къабзэу. Адэк1э, мыбы щэнхабзэм и зыукъуэдииныгъэмрэ, гупым и зыхьумэжыныгъэмрэ и 1уэху зырыхэлъми шэч хэлъкъым.

Зык1э мыщ1агъуэ етноцентризмыр нэхъри нэхъык1э зыщ1ыр ц1ыху зыхэтым зэрепхаращ. Ц1ыхухэм я зехьэзешэр къуэдыщэ щыхъуа модерн зэхэтык1эм, хамэ гъэбииным (зенофобия, ксенофобия) игъусэу етноцентризмым залымыгъэ потанциал гуауэ к1уэц1ылъщ. Дунепсом и дэтхэнэ лъэныкъуэми къыщыхъу хамэ гъэбииным къыхэк1 нэрыбгэ е ц1ыхубэ ук1хэм къыдегъэлъагъу мы ц1ыху зэхэдзыр зыдынэсыфынур.

Иджы ди 1уэху нэхъыщхьэмк1э, ДАХ-мрэ зигугъу тщ1а проектымк1э зыкъэдгъэзэжмэ… Къызэрыхэщымк1э, ДАХ-м етноцентризмэм пэщ1эувэну мурад ищ1ащ. Мы пэщ1эувэныгъэм къик1ыр интернетым иту адыгэхэм теухуа пхэндж, пц1ы гуэрхэм пэщ1эувэныращ. Мы пхэджхэмрэ пц1ыхэмрэ къызыхэк1ри адыгэхэм зэрахьэ сайтхэрауэ къэлъытэ ДАХ-м. Ауэ, пэжыр мырау п1эрэ?

Щачэ къалэм езбы и официал интернет сайтым Щачэ и тхыдэм тэухуауэ мыхэр итщ3:

Урысыдзэхэр къэмык1уэ япэ адыгэхэр щыпсэуащ. Пасэрей тхак1уэ гуэрхэм мыхэм ц1ыхухэм ялъ изыгъэж хъунщ1ак1уэхэ жа1эу я гугъу ящ1ыж ик1и Византие тхыдэтххэм щхьэк1э Щачэ и ц1ыхухэр хужа1эж. Мы ц1эм иджылызхэм я жы1эк1эк1э еджэу Саши е Сачи жып1э хъунущ. Мы щ1ып1эмрэ псышхуэмрэ, Убыххэмрэ я ц1эр мыращ къызытек1ар. Урыс империем, мы щ1ып1эм щыпсэууэ Тырку къэралъым пщыл1рэ ц1ыхурэ езыщэ шапсыгъхэр мыбы щыпсэуну хуит ищ1акъым. 1838 илъэсым щ1ыгум къытехьа хы-дзэл1хэм Щачэ и тхыдэм напэк1уэц1 щ1эрыпс щыз1уахащ. Быд1ап1эхэр къызыщ1энар «горец»хэращ (бгырысхэращ). Мыхэм яп1эи Урысхэмрэ нэгъуэщ1 щ1ып1эхэм къик1ахэмрэ къиуващ. (Сайтым къыщисхар 02.03.2013 махуэращ)

Мы тхыгъэм къегъэлъагъуэ Урыс национализмэр Урыс къэралым и органхэм зэрыхэхьам и кууагъыр. Адыгэ диаспорэм къа1эта псалъэмакъ къом щы1э пэтрэ ДАХ-р напэншагъэк1э зыпэ1а 2014 Сочи Олимпхэр щек1уэк1а, адыгэм и лъапсэ щыраха Сочи къалэм и официал сайтым адыгэхэр къызэригъэлъэгъуар «ц1ыхухэм ялъ изыгъэж хъунщ1ак1уэхэущ». Мыр «пасэрей тхак1уэ гуэрхэм» зэрыжа1ам занщ1эу гу лъызытэн гуэрхэри къыхэк1ынк1э 1эмалыншэщ. Пэжщ, ауэ нэхъ тегупщысыхьапхъэр тхак1уэхэм адыгэхэм щхьэк1э жа1ауэ мыбы нэхъ зыри зыримытыращ.

Къык1элъык1уэр нэхъык1эжщ. Адыгэхэм 19-нэ л1эщыгъуэм къыращ1а, ц1ыху зэхэдзым и нэхъ 1ейдыдэ зифэ лъапсэрыхым и щхьэусыгъуэу итыр, «мы щ1ып1эм щыпсэуа ц1ыхухэм Тырку къэралъым пщыл1рэ ц1ыхурэ зэраращаращ». Лъапсэрыхым иужьк1э Щачэ и тхыдэм щыза1уаха напэк1уэц1 къабзэми быдэу игугъу ящ1ыр.

Мы щапхъэ закъуэмрэ, ДАХ-м Щачэ Олимпхэм теухуауэ нэрылъагъуу жи1ахэмрэ Щачэ Олимпхэм хуэоппозицэхэр игъэкъуэншэн щхьэк1э ищ1ахэмрэ дигу къагъэк1 зигугъу тщ1а проектым елъыта упщ1э куэд. Ик1и Кавказым езым ик1и Урыс Федерацие псом къыщытэдж националист къэхъу-къэщ1хэм я щхьэусыгъуэр Урыс Федерацием езым и централист, ц1ыхухэр зыкъуз, Урыс империем къыщ1эна лъэпкъхэр зык1э зымыдэ, махуэ къэск1э нэхъык1эу къыхэщ фашист пэлъытэ щытык1эхэрщ. Мыхэр зыри умылъагъунэпц1 зыпщ1рэ, ущыпсэу щ1ыналъэм къыщыхъу етник проблэмэхэр къызыхэк1ыр уэр нэмыщ1 организацэхэу бгъэлъагъуэныр къэхъу-къащ1эр щ1элъэфэн, Урыс Федерацием и пкъым нэса етноцентрик идеологиер 1эщ1ыб щ1ыным нэмыщ1 зыми щхьэпэнкъым.

^ 1 http://grants.oprf.ru/grants2014-1/zhurnal/rec4350/

^ 2 http://grants.oprf.ru/grants2014-1/

^ 3 http://english.sochiru.ru/o-gorode/istoriya-sochi