Ali İhsan Tarı danef.net’ te sürdürdüğü çalışmalarını bir süre önce arkadaşlarıyla kurduğu ve diasporanın ilk ihtisas derneği olan Adig’e Dil Derneği’ni kurarak kurumsal hale getirmiş. Özellikle bilgisayar alanında Adig’ece’ nin kullanımı için yazılım programları üzerinde çalışan dernek, aynı zamanda internet üzerinden online Adig’ece derslerde veriyor. Ali İhsan Bey ile bu çalışmalarda Latin Alfabesini kullanmasının sebeplerini, bilgisayar ve internet tabanlı çalışmaların şu anki durumunu ve Talim Terbiye Kurulu’na hazırladıkları müfredatı konuştuk.

Guşıps: Sizin Adig’e Dil Derneği  olarak çalışmalarınızda odaklandığınız nokta nedir?

Ali İhsan Tarı : Biz Adig’e Dil Derneği olarak günümüz teknolojisinde Adig’e dilinin olmasını istiyoruz. Ben uzun süreden beri kelimelerin kaybolmaması, dijital platforma aktarılması ve 100-150 seneden beri dondurduğumuz dilimizi, yani kelime üretmediğimiz dilimizi tekrar yaşayan bir dil haline getirmek için  ve dilimizde olmayan kelimelerin derlenmesi, toparlanması için çalışmalar yapıyorum. İnternet üzerinden bir çalışma grubu oluşturduk. Köylerde, kentlerde ve farklı ülkelerde yaşayan, dilimiz konusunda uzman kardeşlerimiz, büyüklerimiz bize yardımcı oluyor.  Telekonferans yöntemiyle bir araya gelerek kaybolan kelimelerimizi gün ışığına çıkarmak, yeni kelimeleri üretmek için çalışıyoruz. Derneğin amaçlarından biri bu . Çalışmalarımızı yürütürken de alfabe  seçimimiz latin alfabesi oldu. Dünya üzerindeki Adıg’e nüfusun büyük çoğunluğu Türkiye’de olması nedeniyle biz istiyoruz ki bu kültür burada da var olsun, dilimiz yok olmasın, onun içinde çalışmalar yapıyoruz. Mümkün mertebe kelimeleri toparlayalım, medya ortamına kullanılabilir hale getirelim diye uğraşıyoruz. Bu anlamda internet ortamında bir derleme programımız var. Ayrıca sanal sınıflarımız var,  yani telekonferans yöntemiyle derslerimiz var. Ders hocalarımız belirlenen saat ve günlerde öğrencileriyle internet ortamında buluşuyor ve ders veriyorlar. Tabi bu derslerde en önemlisi dil kırılması, yani Adıg’ece seslerin telaffuzu. Yaklaşık bir- bir buçuk ay sürüyor bu süreç. Dil kırıldıktan sonra kullandığımız alfabe fonetik alfabe olduğu için tıpkı piyanonun tuşlarına dokunur gibi yazıp çizebiliyor derse katılan öğrencilerimiz.

Guşıps: Latin alfabesini tercih ettiğinizi söylediniz. Türkçe’ de ki harflere ekleme çıkartma yaptığınızı mı anlamalıyız buradan?

Ali İhsan Tarı : Danef database’nin yüzde 12 sini Türkçe harflerle yazabiliyoruz. Daha açık ifadeyle Türkçe alfabeye hiçbir ekleme yapmadan yaklaşık 13000-14000 kelime yazılabiliyor. Ama ilave harflerimizde var, bu ilave sesler için aynı Avrupa’da yapıldığı gibi diyakritik harfler kullanıyoruz. Örneğin C harfi orijinal latin harfi ancak altına işaret koyularak Ç yapıldı. Aynı mantıklı bizde işaretli harfleri kullanıyoruz. Tek harf tek ses, fonetik alfabe sistemine göre.

Guşıps: Bu çalışmayı yaparken Avrupa’daki dilleri de incelediniz mi?

Ali İhsan Tarı : Kesinlikle. Avrupa’nın medeniyet yönünden bizden çok ileri olduğunu söyleyebiliriz. Daha önceden krili kullanan ülkelerin yani Macaristan, Letonya, Estonya ‘nın alfabeleri incelendi. Dokümanlarımızda da bunları incelediğimiz detaylı bir şekilde yer alıyor.  Bizde aynı onların yaptığı gibi bir çalışma yaptık. Mesela bizde bilgisayar klavyesi ve telefonlarda dâhil olmak üzere çokça kullanılan apostrof işareti vardır. Telefonunuzda ve bilgisayarda apostrof işaretini bulmanız oldukça kolaydır. Bizde apostrofu bol miktarda kullandık. Yani çalışmalarımızı uzun inceme ve uğraşların sonunda gerçekleştirdik . Yoksa şu işareti koyalım bu olsun diye basite indirgenecek bir çalışma değil yaptığımız.

Guşıps: Kril-Latin tartışmalarında en çok gündeme getirilen Kafkasya’daki eserlerin diaspora da okunamayacağına yönelik. Bu eleştiriye ne diyorsunuz?

Ali İhsan Tarı : Tam tersine daha yaygın bir şekilde okunacağını düşünüyoruz.  Bunun için çevir-matik adında bir programımız var. Kendi hazırladığımız bir program bu. Bu program bir dakikada kril alfabesi ile yazılmış bir kitabı bizim alfabemize çevirebiliyor. Ben şuna inanıyorum, biz her hâlükârda, yani gerek scanner programlarıyla gerekse çeviri programlarıyla Kafkasyada üretilen eserlerin latin çevirisini gerçekleştireceğiz. Şu anda son on yılda Kril alfabesi ile basılmış eserleri çevir-matik programımız ile anında bizim alfabemize çevirebiliyoruz. Latin’e çevirdiğimiz de yazı ebatı da azalıyor. Kril alfabesinde 3 erli 11 tane,2 şerli 26 tane harf var. Yani 3 space’e bir boşluk atamanız gerekiyor. Yani çok ciddi bir kısalma oluyor. Biz kelime atlama deriz, insanlar okurken bazı kelimeleri birlikte okurlar. Kril alfabesinde bunu yapmak oldukça zor ancak bu alfabeye çevirdiğiniz de çok hızlı bir şekilde de okuyabiliyorsunuz. Kril alfabesinde 5-10 sayfa okursunuz ve yorulursunuz çünkü bu kelime atlama dediğimiz şeyi yapamazsınız. Ancak Latin alfabesiyle anlayarak ve görerek çok hızlı okuyabiliyorsunuz.

Guşıps: Sizin bütün çalışmalarınız internete ve bilgisayara yönelik sanırım, bu konuya bu kadar odaklanmanızın sebebi nedir?

Ali İhsan Tarı : Ben Konya’dayım Yüksek İnşaat Mühendisiyim. Bir kanalizasyon hafriyatı yaparken Roma dönemine ait lahitler bulduk. 2000 yıl öncesine ait. Taşların üzerinde yazılar çıktı hepimiz hayret ettik taşların üzerine yazıyorlar diye. Ben inanıyorum bir 2000 sene daha geçse insanlar kâğıtlara yazıyorlar diye bize şaşıracaklar. Çünkü her şey bilgisayar tabanlı olacak. Dolayısıyla dilimizin gelecek medeniyet içerisinde olması için elinizde bu veriler olmalı, yani bilgisayar sektöründe olmamız gerekiyor. Geleceğe yönelik bir adım atılacaksa bu yaptığımız çalışmalar yani bilgisayara aktarılmış sesler elimizde olmalı. Bu sebeple biz internet, daha doğrusu bilgisayar tabanlı çalışmalara ağırlık veriyoruz. Bizim Google’a bu database’i ulaştırmak içinde çalışmalarımız var. Bakın Avrupa’dan yani gelişmiş medeni ülkelerden akademisyenler geldi. Dumezil ya da Jeorge Hevıt gibi. Onlar yaptılar bizim dillerimizle ilgili çalışmaları. Çünkü onlar fark etmişlerdi dilimizin kaybolmak üzere olduğunu ama biz fark edememiştik. Şimdi biz bilgisayar alanında bu çalışmaları belli noktalara getirdik. Bu insanlarımız da yanı bizim dilimizi inceleyen uzmanlarda bu çalışmaları bilimsel platformlara aktarmak için bize yardım edeceklerdir, ben buna inanıyorum. Biz hiç kimseye en iyisini biz biliyoruz demiyoruz, bilmediklerimizi tabi ki soracağız. Ama elinizde veri olduğunda konuşabilirsiniz ve biz diyoruz ki elimizde bolca veri var.

Guşıps: Google Translate diye bir yazılım var biliyorsunuz çalışmalarınızı burada da devreye sokmayı düşünüyor musunuz?

Ali İhsan Tarı : Elbette düşünüyoruz ve bu yönde hazırlıklara devam ediyoruz. Geliştirdiğimiz Fiilmatik programı fiillerin 16 tane kalıp ve 112 tane zamanını formalarıyla veriyor bize. Yani 60 binin üzerinde Adıg’ece fiilin bütün halleri ile çekimini bu program ile yapabiliyoruz. Google’da Adig’e dili yok. Adıg’abzenin Google’da yer alması  gerekiyor ama bunun için gerekli verileri sunmanız lazım. Mesela bir milyonun altında nüfusu olan birçok ülkenin dilleri Google’da var ama bizim yok. Niye, çünkü onlar çalışmalarını yaparak Google’a sunmuşlar, biz yapmadık ki daha böyle bir çalışma. İşte bizim çalışmalarımız bilgisayar sektöründe dilimizin kullanılabilir olmasına yönelik ağırlıklı olarak.  Microsoft’un diller kısmına girdiğinizde Adig’e dili olması için alt yapı gerekiyor ve bizim yaptıklarımızda bunun alt yapı çalışmaları. Hazırladığımız bu programların hepsi danef.net’te mevcut. Girip o programı indirebiliyorsunuz sizin bilgisayarınızda windows’un pontlarına  atıyor ve Adig’e klavyeyi yüklüyor. Şu anda Adig’e klavye kullanılır noktada.  Bu programla Windows’a gittiğinizde kabul edilme ihtimali var. Adige Dictonary soracak size.  Oda var şu anda hazır elimizde. Google’ın mesela bir sözcük formatı var. O formata göre çalışıyor. Bütün bunların olabilmesi için bizim kendi kelimelerimizin doğru düzgün yazılması gerekiyor. Bunun için de bir konsensüs sağlamamız lazım. Ben yazdım, ama eksiklerim mutlaka vardır. Onun için ciddi bir editör grubun bunu elden geçirmesi lazım.

Guşıps: Bahsettiğiniz  çalışma grubunuz internet ortamında bir araya geliyor sanırım. Onlar hangi çalışmaları yapıyorlar.

Ali İhsan Tarı : Biliyorsunuz bizim dilimizde karşılığı olmayan teknik kelimeler var. Ama bunların karşılıkları Adig’ece de yok. Dünyanın farklı yerlerinde yaşayan Adıg’eler bu teknik kelimeleri yaşadıkları ülkedeki  dille yani Türkçe, Rusça, Arapça ifade ediliyorlar. Dünyanın bütün yerlerinde yaşayan Adıg’elerin birbirlerini anlayabilmeleri için bu teknik kelimelerin de Adıg’ece karşılığının bulunması gerekiyor. Örneğin televizyonda Adıg’ece hava durumu sunacaksınız, ya da haber okuyacaksınız.  Veya matematik dersi vereceksiniz Adıg’ece. Bir düşünün ne kadar zorlanırsınız . Ben bu bizde olmayan kelimelerin listesini oluşturdum 4 dilde. Ürdün, Amerika, Türkiye veya başka bir ülkede yaşayan Adig’elerin okuması ve onların fikirlerinden yararlanmak için 4 dilde hazırlandı bu liste. Bu kelimelerin bizde karşılığı yok. Çalışma grubumuz hepsi dillerini iyi bilen ve çeşitli ülkelerde yaşayan Adig’ eler. Onlarla telekonferansta bir araya geliyoruz. Mesela 128 nolu kelimeye geldik diyoruz herkes fikrini söylüyor. Ve uygun olan kelime üretilmeye çalışılıyor. Bu kelimelerin bir kısmı da aslında var ama bir araya gelip çalışınca ortaya çıkıyor. Çünkü kullanılmaya kullanılmaya unutulmuş bir çoğu. Olmayan kelimelerde üretiliyor, dili iyi bilen çalışma gurubumuz  tarafından. Dilimiz oldukça doğurgan bir dil, herkes bir kavram buluyor, kendi içlerinde uzun saatler tartışıp en uygununu seçiyoruz. Bazen oylama yapıyorlar ve seçilen kelimeleri yanyana koyuyoruz hepsi olabilir diye kayda geçiriyoruz.

Guşıps: Siz bu alfabeyle dili de öğretiyorsunuz bildiğim kadarıyla. Adig’e Dil Derneği’ nin online kursları da var öyle değil mi?

Ali İhsan Tarı : Bu sanal ortam sanki gariban Adig’eler için hazırlanmış.  İşin latifesi bir tarafa sanal ortam bizler için müthiş imkanlar sağlıyor. Birbirimizde uzak yaşıyoruz malum. Birbirimize iletişimiz kurmamız ulaşmamız ancak sanal ortam ile gerçekleşiyor. Bizim sanal ortamdaki öğretmenlerimiz, çoğu milli eğitimin öğretmenleri, yani ders verme formasyonları da var. Dillerini ve bu alfabeyi çok iyi biliyorlar. Ayrıca Amerika’yı yeniden keşfetmeye gerek yok. Bu işi en iyi bilen İngilizler. Öyle veya böyle bütün dünyaya dillerini öğrettiler. BBC’nin hazırladığı beginner , intermadiate  gibi seviyeleri var biliyorsunuz. Bizde aynı o sistemi ve metodu kullanıyoruz. Aynı şekilde sesli ve görsel sistemlerini hazırladım ben. Mesela BBC’nin sistemi nasılsa bizimki de aynı. Bu çalışmalarda bir-bir buçuk ay dili kırmakla uğraşıyoruz, bu çok önemli. Sesleri çıkarması lazım öğrencinin, onun için o sesin kesinlikle işitsel olarak çalışılması gerekiyor. Dili kırdıktan sonra normal birinci seviyede neler yapılıyorsa onlar yapılıyor bizde de. Güncel konuşmalar, 3 tane zaman, renkler, eşyalar gibi kelimeleri çalışıyoruz. Yani toplam 2,5 ayda normal kelimeleri, karşılıklı günlük konuşma dilinde kullanılan diyalogları ve tabi ki yazmayı öğreniyor öğrencilerimiz. Biz okumadan daha önemlisi yazmayı öğretiyoruz aslında. Okuma zaten kendiliğinden olan bir şey alfabeyi bildikten sonra ama yazmak daha önemli.

Guşıps:Bu online kursları takip eden ve bitirenler var mı peki?

Ali İhsan Tarı : Biz mezunlarımızın kim olduğunu göremiyoruz malesef. Mesela geçenlerde Kok’ane Murat’ın gösterisi vardı. Orda bir bayan yaklaştı ve beni tanımıyorsunuz dimi dedi. Hayır dedim. Ben sizin öğrencinizim dilimi sizden öğrendim dedi. Nasıl mutlu oldum anlatamam. Yine Samsun’da bir organizasyon vardı orada da yanıma biri geldi . Ali İhsan abi diyor ama tanımıyorum. Utanıyorum tabi ayıp adamı tanımadım sonuçta. Adig’eceyi bana sen öğrettin internetten dedi. Şaşırdım kaldım. Aslına bakarsanız 2-3 ayda biz dili öğretemeyiz. Dil öğrenimi için işin temelini atıyoruz ve yazmayı öğretiyoruz. Fonetik bir dil olduğu için insan kendi kendisi altını dolduruyor. Mesela yurt dışından Elif diye bir kızımız var. Geçen sene benim öğrencimdi. Şimdi Amerika grubunun hocası oldu. Yani öğrencilerimizin hoca olduğunu da gördük. Bu konuda uğraşan sadece ben değilim tabi, birçok hocamız var.  Onlarda canla başla uğraşıyorlar. Biz dilin önemini yeni yeni fark ediyoruz. Bunun bir kültür olduğunu yeni yeni anlıyor halkımız. Onun için biz bu dersleri veriyoruz. Tamamen ücretsizdir bu dersler herkes başvurup katılabilir. Aksam eve geldiğinde çayını yanına alıp rahat bir şekilde internetin başında Adig’ece öğrenebilir. Bir konuyu daha söylemeliyim öğrencilerimiz sadece Adig’eler de değil. Mesela İzabella diye bir öğrencimiz var mükemmel Adig’e ce öğrendi.

Guşıps:Peki, 5. Sınıflarda verilen seçmeli dersler ile ilgili yani Latin alfabesinin kullanılmasının faydalı olacağını düşünüyor musunuz, bu yönde çalışmalarınız var mı?

Ali İhsan Tarı : Biz sonuçta bir şeyler ortaya koyuyoruz ve bunun tamamı doğru demiyoruz. Değişmeyen tek şey değişimdir. Biz her türlü eleştiriye açığız bu anlamda. Türkiye’de birçok Adig’e yaşıyor. Klavyede, okulda ve hayatın her alanında karşılaştığı harflerle bunu daha kolay öğreneceğini düşünüyoruz. Bütün parametreler her alanda Latin alfabesinin kullanılması gerektiğini gösteriyor. Dünya’da her yerde latin kullanılıyor. Onun için bizimde latini kullanmamız bir mecburiyet. Bunu söylememin sebebi Kril alfabesi çok kötüdür demek değil. Üretilmiş her eser değerlidir ister Latin ister Kril ile üretilmiş olsun. Ama birde durum tespiti yapmamız gerekiyor. Dünya’da bir Latin alfabesi realitesi var. Resmi olarak Latin alfabesini kullanmayan ülkelerde bile herkes Latin alfabesini biliyor. Mesela Türkiye’deki, Ürdün’deki, İsrail’deki Çerkesler’ in Latin’i öğrenmesi mi Kril’i öğrenmesi mi daha kolay olacaktır, Latin’i zaten biliyor. Dilimiz zaten kaybolmak üzere, bu aşamada biz hangisi pratikse onu kullanmalıyız. Ve pratik olanda Latin alfabesi. Yaptığımız bütün çalışmaları 6-7 ay önce bütün Adig’eler’e duyurduk yani bütün kurumlar ulaşabildiğimiz bireyler vs. Ve bir kurultay yaptık herkesi çağırdık. Latin alfabesini tartışacağız dedik. Ben yazdım oldu diye olmayacak, sonuçta bu konunun  toplumsallaşması ve kabul görmesi lazım.  Yapılan tartışmaların sonucunda 1 tek kişi hariç herkes Latin alfabesi için oy kullandı. Kurultaydan öyle bir sonuç çıkınca daha da hızlandırdık çalışmalarımızı. Önümüzdeki günlerde Milli Eğitim Bakanlığına başvuracağız ve biz demokratik bir kurultay yaptık ve bu alfabenin kullanılmasını istiyoruz diye gerekçeleriyle birlikte anlatacağız. Tabi Milli Eğitim’in bunu kabul edip etmeyeceğini bilmiyoruz ama bizim hukuki olarak hakkımız bu. Bu konuda müfredat vb. çalışmalarımız, hepsi hazır hepsinin çalışmalarını yaptık. Burada şunu da söylemem lazım bizim çalışmalarımızın hepsi yabancı bir dili öğrenen çocuğa göre hazırlandı. Çünkü sonuçta bu çocukların çoğu dili hiç bilmiyor hatta belki hiç duymamış. Onun için sıfırdan yabancı bir dili öğrenir gibi bir müfredat hazırladık.

Guşıps: Sizin sitenizde oluşturduğunuz sözlükte kelimeleri sesli olarak da dinleyebiliyor muyuz mesela?

Ali İhsan Tarı: Ben uzun uğraşların sonunda 22.000 kelimeyi seslendirdim ve sisteme yükledim. Yani şu an bizim sitemizde 22.000 kelimeyi hem görsel hem işitsel olarak ulaşabiliyorsunuz. Bunun yazılımı üzerinde de çalışıyoruz. Yani seslerin otomatik olarak seslendirilmesi için. Türkçe bir kelimeyi Google’a girdinizde size robotik olarak o sesi veriyor. Google ve diğer sitemler için bunun alt yapısı üzerinde de çalışmalarımızı sürdürüyoruz.

Klavyede, okulda ve hayatın her alanında karşılaştığı harflerle bunu daha kolay öğreneceğini düşünüyoruz. Bütün parametreler her alanda Latin alfabesinin kullanılması gerektiğini gösteriyor. Dünya’da her yerde latin kullanılıyor. Onun için bizimde latini kullanmamız bir mecburiyet.

-Ali İhsan Tarı