14 Mart 2012 tarihinde Konya Merkezde kurulan ancak özellikle internetin imkanlarını kullanarak tüm dünyadaki Çerkesler’e ulaşabilen Adige Dil Derneği 1 yıllık faaliyetlerini kamuoyu ile paylaştı. Diasporanın ilk ihtisas derneği olan Adder’in çalışmalarının detaylı olarak yansıtıldı raporun tamamı şöyle:
14 Mart 2012 tarihinde kurulan Adıǵe Dil Derneği 30 Haziran 2012 tarihinde ilk genel kurulunu yaparak kadro teşkilat yapısını oluşturmuştur. Bir ilk olarak 15-16 Aralık 2012 tarihlerinde ANKARA’da “Adıǵe Dil Kurultayı” yapmıştır. Söz konusu kurultayda Türkiye Diasporasında eğitim sistemleri dahil Adıǵe Latin Alfabesinin kullanılması üzerine % 99 gibi çok yüksek bir oranda karar alınmıştır. Yine aynı kurultayda “Adıǵe Dili Komisyonu” oluşturulmasına karar verilmiştir. Alınan karar gereği Türkiye, Anavatan, Avrupa, İsrail, Ürdün başta olmak üzere Dünya’nın bir çok ülkesinden katılımcılarla Derneğimiz tarafından oluşturulan “Dil Komisyonu” yedi aydır her gece Skype ortamında bir araya gelerek gece geç vakitlere kadar disiplinli ve özverili bir şekilde dil çalışmalarını sürdürmüştür. Adıǵe Dil Derneği Dil Komisyonu tarafından bugüne kadar yapılan çalışmalar hakkında Çerkes Kamuoyunun bilgilendirilmesinin yararlı olacağı düşüncesi ile sonuçları aşağıda özetlenmiştir.
1. ALFABE ÇALIŞMALARI:
Günümüz teknolojisine ve Dünya şartlarına uygunluğu nedeniyle ADDER tarafından hazırlanan ve Adıǵe Dil Kurultayında kabul edilen “Adıǵe Latin Alfabesine” Kaberdey lehçesini de kapsayacak şekilde istenilen harfler eklenmiştir. ADDER tarafından hazırlanıp “Dil Komisyonu” tarafından son şekli verilen “Adıǵe Latin Alfabesi” ile ilgili tüm detay ve seslere aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz. (Not Programlar Ofis 2007 veya üst versiyonları ile çalışmaktadır. VBA & Excel için makro ayarları gerekebilir.)
http://www.danef.net/web/tr/ppt/ALFABE_tr.pptx
http://www.danef.net/web/tr/ppt/ALFABE_ad.pptx
http://www.danef.net/web/tr/ppt/ALFABE_ing.pptx
2. SÖZLÜK ÇALIŞMALARI:
Adıǵe Latin Alfabesi ile bu güne kadar 108.000 kelime derlenmiş ve kayıt altına alınmıştır.
Danefdeki sözlüğümüz alışıla gelmiş olan sözlüklerden farklıdır. Dijital platformda kullanıla bilinen ve internet veya cep telefonları ile ulaşıla bilinen arama motorlarını içermektedir. Danefdeki sözlüğümüzde Türkçe veya İngilizce arama yaparken kelimenin tamamını yazmak gerekmektedir. (TR. Kelebek, İNG. butterfly gibi.) Adıǵe kelimeleri ise kelimenin ilk harfleri ile bulabilirsiniz. Burada dikkat edilmesi gereken husus aranan kelimenin Adıǵe Latin Alfabesi ile yazılmış olmasıdır. (Zexekırkehan kelimesini aramak için Zexekır yazmak yeterli olmaktadır.) “Zexekırkehan gibi kelimelerin Türkçe karşılığı yoruma tabi olduğundan bu tür kelimeleri ilk harfleri ile aramak daha da kolaylaşmaktadır.
Fiillerimizin Türkçe karşılıklarını bulmak çok zordur. Örneğin “xelentḣen, kıqoŝırığeḉın, téatéyen, zepkırıxın, yiwun” gibi sözcüklerin Türkçe anlamlarının en yakınını bulmaya çalıştık. Yinede Türkçe ve İngilizce hatalar görüldükçe ve bu konuda ikazlar geldikçe gerekli düzeltmeler yapılacaktır.
Sözlük çalışmaları kapsamında günümüzde unutulmuş veya güncel hayata giren teknik kelimeler üzerinde uzun ve zahmetli bir çalışma yapılarak derlenmiştir. Derlenen bu sözcükler TV yayıncılığı, haber sunumu, film seslendirmesi gibi durumlarda çok gerekli olacaktır. Bu kapsamda derlediğimiz 4500 kelimeye aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz. Söz konusu linkte göreceğiniz kelimeler ilk hazırlık çalışmaları olup konu üzerindeki çalışmalar halen devam etmektedir. Bu kelimelerin kullanılabilirliği ve kabulü konusunda ortak bir mutabakatın sağlanabilmesi için sizlerin de bu kelimeleri inceleyip, hatalı olanları bize ileterek katkıda bulunabilirsiniz.
http://adigedilder.com/web/tr/Gus%60exer.xls
3. GRAMER ÇALIŞMALARI:
Dilimizdeki fiillerin zenginliği ve çekim kalıpları çok geniş kapsamlıdır. Danefde 14 ayrı fiil gurubu ve her fiil için 155 çekim kalıbı mevcuttur. Danefde kayıtlı olan 65.000 fiil göz önüne alınırsa bu işin hacmi ortaya çıkmaktadır. Bu fiilerin çekimlerini yazsaydık 500 sayfalık 10.000 kitap olurdu. Kaldı ki Fiilmatik programı ile istediğiniz fiilin çekim kalıplarına saniyede ulaşabiliyorsunuz. Yapmanız gereken fiillerin bağlı olduğu listbox dan istediğiniz dilden (TR,ADG,ING) istediğiniz fiil seçerek çekim tablolarına ulaşabilirsiniz. En önemlisi bu veriler dijital olarak elimizde mevcuttur.
Fiil çekim kalıpları oluşturulurken dünya standardına uygun çekim formları, şahıs zamirinin, şahıs ekinin değişimi, olumlu, olumlu soru, olumsuz, olumsuz soru normuna uygun tüm şahıs ve zamanlara göre, fiilin nesne alıp almamasına veya vöktörel fiillerde şahıs ekinin önek ile fiil kökü arasında kaynaşmasına, Fiilin yüklem veya zarf tümleci olmasına göre çekim kalıpları ortaya çıkmıştır. Vektörel fiiller ile fiil hacmini arttırmak yerine öneklerin anlamıyla fiilleri ele alsaydık denilebilir. Önekler köklerle kaynaşarak farklı anlamlar almaktadır (şığeç’en, uğeç’en, téğeç’en … gibi).
Örnek olarak bilgisayar tarafından çekilen ( qon : gitmek ) fiilinin çekim kalıpları aşağıdaki linkte verilmiştir.
http://adigedilder.com/web/tr/qon%20(1.fiil%20gurubu_MA).pdf
4. GRAMER TERİMLERİ:
Fiillerimiz de zaman kalıpları, yüklem, zarf tümleci, kip sınıflamaları, TR ve ADG isimleri aşağıdaki linkde liste olarak verilmiştir.
http://adigedilder.com/web/tr/H’uş%60e%20ĺeḣanxer.xls
5. VEKTÖREL FİİLLERİN OLUŞUMU:
Vektörel filler; önek ve fiil kökünün kaynaşmasından meydana gelir. Fiil çekimlerinde şahıs eki önek ile kök arasında yer almaktadır.
Birincil ekler: (ḉe go xe de ko ye yi té u). Fiil kökünün hemen soluna gelir İkincil ekler: (kı ki fi şı ze zı şü`ı dı ). Birincil ekin hemen soluna gelir. Birincil eklerle Kombinasyonlar oluştururlar.
Örneğin (kı ze fı xe ) öneklerle, (fın) kökünden oluşan vektörel fiiller; (xefın, fıxefın, zexefın, kıxefın, kıfıxefın, kızexefın, kıfızexefın) gibi.
Tespit edebildiğimiz 820 önek kombinasyonu ve 312 fiil kökü mevcuttur. Bilgisayar programı yukarıdaki örnekte olduğu gibi 300.000 fiil türetmiştir. Ancak bunların tamamını inceleyemediğimiz için elimizde olan 65000 fiile ilave edilmemiştir.
6. F7 YAZI DENETİMİ VE ADİGE KLAVYE:
Word ve Excel programlarında yazdığınız hatalı yazılan Adıǵe kelimeleri bilgisayarınız F7 tuşuna bastığınızda doğrusu ile düzeltmektedir. Bu uygulama standart ve hatasız yazılımı sağlamaktadır. Aşağıdaki linkten Adıǵe Klavyesini bilgisayarınıza yükleyebilirsiniz. Örneğin (ṕ harfi için Altgr tuşu ile birlikte p harfine, ś harfi için Altgr tuşu ile birlikte s harfine, ŝ harfi için Altgr tuşu ile birlikte ö harfine, ź harfi için Altgr tuşu ile birlikte z harfine …gibi) Bununla ilgili detay bilgiler indirilen dosyanın içinde bilgi notu olarak mevcuttur.
http://danef.net/web/tr/ppt/adige_klaviye.rar
7. SAYIMATİK:
Aşağıdaki linkten programı yükleyebilirsiniz. Danef sözlükte sayılar alışageldiğimiz 20 li sayı sisteminde verilmiştir. Sayımatik ise çok daha kullanışlı olan 10 tabanlı sisteme göre sayıyı yazıya çevirmektedir. (Örneğin 99 sayısı 20 li tabana göre ṫ`oḉipĺ`ıre pş`ıqubğure, Onlu tabana göre bğuç’ bğu)
http://www.danef.net/web/tr/ppt/LITE.xlsm
8. ÇEVİRMATİK:
Bu program Kiril alfabesi ile yazılmış bir metni Latine , Latin ile yazılmış olan bir metni Kirile çevirmektedir. Bu çevriyi kullanabilmek için Danef de belirtilen Adıǵe Latin Alfabesinin kullanılması gerekmektedir. Bu programı indirme linki aşağıdadır.
http://www.danef.net/web/tr/ppt/LATIN-KIRIL.xlsm
9. DİLİ YENİ ÖĞRENENLER İÇİN GÜNLÜK SÖZLÜK:
http://www.danef.net/web/tr/ppt/DANEF2000.xlsm
10. DİLİ YENİ ÖĞRENENLER İÇİN KELİME OYUNU:
http://www.danef.net/web/tr/ppt/words.rar
11. BAŞLANGIÇ SEVİYESİ İÇİN HAZIRLANMIŞ SESLİ DERS SLAYTLARI:
http://www.danef.net/web/tr/ppt/DERS.pptx
http://www.danef.net/web/tr/ppt/TEST.pptx
12. ADİGE LATİN ALFABESİNE ÇEVRİLMİŞ ROMANLAR:
http://www.danef.net/web/tr/ppt/Kuko.pdf
http://www.danef.net/web/tr/ppt/BATIR.pdf
13. TİYATRO VE BELGELSELLER:
http://www.livestream.com/danef
14. GÖRSEL VE SESLİ 2500 ADET SLAYT:
www.danef.net
15. SONUÇ:
Adıǵe Dil Derneği dil ile uğraşan bir ihtisas derneğidir. Tüm dernek, vakıf ve Adıǵe STK kuruluşlarına eşit mesafededir. Özellikle dil bilen hemşerilerimizin çalışmalarımıza katılmalarını bekliyoruz. Çalışmalar Skype üzerinden devam etmektedir.
Dilimizin yaşatılması, geliştirilmesi ve işlevsel hale getirilmesi aynı zamanda kültürümüzün yaşatılması, ulusal bilincimizin geliştirilmesi ve kısacası var olma irademizin en yaşamsal göstergesi olacaktır.
Bu konu Kiril mi olsun? Latin mi olsun? Tartışmalarına kurban edilemeyecek önemdedir. Latin alfabesi dilimizin dijital ve sanal ortamlarda kullanım kolaylığı ve işlevsellik sağlayacağı için tercih edilmiştir. Amacımız tüm Adıǵe şiveleri kapsayacak şekilde kelime haznemizi genişletmektir, Yazılanlar imla kılavuzunu oluşturacağı ve Türkiye deki Adıǵe dili eğitimi için kullanılacağı gözönüne alınarak verilerimizi tekrar tekrar gözden geçirmek olmalıdır. Google a, Microsoft un ürünlerine Adıǵe dilini eklemek olmalıdır.
Ayrıca yeni nesil cep telefonları için (Iphone.apps, Android.apps …) uygulama yazılımlarını geliştirmek olmalıdır.
Teknoloji ile büyüyen gençlerimizden bu yazılımları ve her yıl Ekim ayında internet üzerinden açılan
Adıǵe kurslarına katılmalarını bekliyoruz. Bizler dilimizi geleceğin teknolojisi ile kayıt ediyoruz. İnternet olan her yerde, yeni nesil cep telefonlarında verilerimize ulaşabiliyoruz. Sanal ortamdaki dil kurslarımızla, Dünyanın her yerindeki Adıǵeler ile dilimizi geleceğe taşıyoruz.
Adıǵe Dil Derneği
Dil Komisyonu