İlköğretim Müfettişi Abdurrahman Süreyya İşgör’ün, 75 yıl önce kaleme aldığı ilköğretim raporları, Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Nuri Yazıcı tarafından “Samsun Vilayeti İlköğretim Teftiş Raporları” adıyla kitaplaştırıldı. Raporlarda, o tarihlerdeki eğitim şartları gözler önüne serilirken; Müfettiş İşgör’ün, istihbarat çalışmalarını andıran ve “anadilde konuşma hakkı” tartışmalarını alevlendirecek ifadeler de kullandığı ortaya çıktı.
Süreyya İşgör’ün raporunda Çerkesler ile ilgili şu bölümler dikkat çekiyor.
‘Çerkesce konuşmalarına mani olunmakta’ÇARŞAMBA Kızılot Köyü umumi ahvali (Teftiş tarihi 16 Aralık 1938): Erkeklerin hemen hepsi okula kaydedilmişse de kızların çoğu kaydedilmemiştir. Halkın anadili Çerkescedir. Öğretmen bu hususla mücadele ederek çocukların okulda ve evlerde bu lisanla konuşmalarına imkan nispetinde mani olmaktadır.
İşgör, aynı köyü bir yıl sonra 4 Aralık 1939’da tekrar teftiş etmiş, raporuna yine şu notu düşmüş: ”Halkın anadili Çerkescedir. Öğretmen bu hususta üzerine düşen vazifeyi yapmaktadır. Çocuklar okulda katiyen Çerkesce konuşmamaktadırlar. Hatta bazıları evlerinde bile Çerkesce sorulan bir soruya Türkçe cevap vermeye başlamışlardır.”‘İSTİHBARATIN BİR PARÇASI’
Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları’ndan çıkan ve 1938-1939 ile 1939-1940 öğretim yıllarını kapsayan raporların önemine değinen Dr. Nuri Yazıcı, “Bu raporların istihbarat çalışmasının bir parçası olduğunu düşünmüyorum. Günümüzde müfettişler, rapor hazırlarken köylerin etnik ve sosyal durumunu sorgulayan gözlemlerinin olmadığını söylediler. Abdurrahman Bey, 75 yıl önceki raporlarında inisiyatif almış olabilir. O dönemlerde öğretmenlerin devlette rolü çok etkindi. Devlet yetkilileri müfettişlerden okulların genel durumu dışında bu tür bilgiler de edinmelerini istemiş olabilir” dedi.
Doğrudan yasak yerine;bir nevi mahalle baskısı yapılmış.
1938=12 Eylül 1980 darbesinin yapıldığı günler; Reyhanlı’da başlarında yüzbaşı olan askerler kahvehaneyi basarlar yüzbaşı ” sakın ha aranızda Çerkesce konuşayım demeyin yakarım sizi ha” 52 yıl sonrada aynı şeyler yaşanmıştı, yıl 2013 açılan demokratik paketlerde Çerkeslerle ilgili hiç bir kelime yer almamaktadır ama birçoğumuz paketleri övmekteyiz, tarih tekerrürden ibarettir, yöntemler farklı olsa da.